Një dëshmitar në një dhomë operacioni
ku pacientët janë të vetdijshëm.
Mbërrita në Tiranë, Shqipëri, në një mbrëmje të së dielës në fund të gushtit, në një fluturim nga Stambolli. Dielli kishte perënduar ndërsa avioni ishte në gjysmë fluturim, dhe si u ul në errësirë, imazhet e dritës së zbehtë ende mbushin mendjen time. Njeriu pranë meje, një i ri, amerikan me flokë të kuqe me një kapelë kashte, më pyeti nëse unë e dija se si shkohej në qytet nga aeroporti. Unë tunda kokën, vendosa librin që kisha lexuar në çantën e shpinës, e u ngrita, ngrita valixhen time nga mbajtësja e sipërme dhe qëndrova duke pritur në rresht përpara derës për tu hapur.
Ky libër ishte arsyeja që unë kisha ardhur. Ai titullohej “Mos Bëj Keq”, dhe ishte shkruar nga neurokirurgu britanik Henry Marsh. Puna e tij është prej në shtresa trurin, struktura më komplekse që ne njohim në Univers, ku çdo gjë që na bën human është e ruajtur aty, dhe kontrasti mes jashtëzakonisht të sofistikuarës dhe jashtëzakonisht primitivës – dhe nga e gjithë kjo punë me thika, turjela dhe sharra – isha mahnitur thellë. I kisha dërguar Marsh një email, duke i kërkuar në qoftë se mund ta takoja atë në Londër për ta parë atë teksa operonte. Ai shkroi një përgjigje të përzemërt duke thënë se ai rrallë punonte atje tani, por ai ishte i sigurt se diçka mund të organizohej. Kalimthi, ai përmendi se do të kryente operime në Shqipëri në gusht dhe në Nepal në shtator, dhe e pyeta me ngurrim nëse unë mund t’i bashkëngjitesha atij në Shqipëri.
Tani unë isha këtu.
I tensionuar dhe i trazuar, u largova nga dera e avionit, pa pasur asnjë ide se çfarë më priste. Dija aq pak për Shqipërinë sa dija edhe për kirurgjinë e trurit. Ajri ishte i ngrohtë dhe i amullt, errësira e dendur. Një autobus ishte duke pritur me motorin e tij të ndezur. Shumica e udhëtarëve ishin të heshtur, dhe disa që bisedonin me njëri-tjetrin flisnin një gjuhë që unë nuk e di. Më goditi fakti se 25 vjet më parë, kur ky vend ishte në mesin e shteteve të fundit të mbetur komunist në Europë, unë nuk do të isha lejuar të hyja; atëherë vendi u mbyll nga bota e jashtme, pothuajse si Koreja e Veriut sot. Tani oficeri i emigracionit mezi i hodhi një shikim pasaportës time para se ta vuloste atë. Ajo ma dorëzoi atë përsëri, dhe unë hyra në Shqipëri.
Në sallën e mbërritjeve, një djalë i ri i veshur me një këmishë të ndritshme të bardhë erdhi drejtë meje.
“Mirë se vjen në Shqipëri, Z. Knausgaard. Emri im është Geldon Fejzo. Z. Marsh dhe Profesori Petrela janë duke të pritur në hotel. Makina është jashtë. ”
Makina ishte një Mercedes i zi, me ulëse lëkure dhe ajër të kondicionuar. Në bisedim e sipër Fejzo tregoi se sapo kishte përfunduar trajnimin e tij mjekësor si një neurokirurg. Ai ishte 31 vjeç dhe kishte studiuar në Firencë. Ai kishte punuar gjithashtu si praktikant për disa muaj në një spital në Londër me zotin Marsh, siç ai e quajti atë, në mënyrë formale por i preferuar nga kirurgët britanikë.
“Si është ai?” Pyeta unë. Pyeta unë.
“Z. Marsh?”
Unë pohova me kokë.
“Ai është një person fantastik,” tha Fejzo.
Marsh ishte në Tiranë për të demonstruar një procedurë pioniere kirurgjikale në të cilën ai ndihmoi duke udhëhequr, e quajtur kraniotomia e zgjuar, që kurrë nuk kishte qenë kryer në Shqipëri. Procedura është përdorur për të hequr një lloj tumori të trurit që duket si truri vetë. Tumoret e tilla janë më të zakonshme në të rinjtë, dhe nuk ka shërim për ta. Pa kirurgji, 50 për qind e pacientëve vdesin brenda pesë viteve; 80 për qind brenda 10 vjetësh. Një operacion ua zgjat jetën nga 10 deri në 20 vjet, ndonjëherë më shumë. Në mënyrë që kirurgu të jetë në gjendje të bëjë dallimin midis tumorit dhe indeve të shëndetshme të trurit, pacienti duhet mbajtur zgjuar gjatë operacionit, dhe gjatë procedurës truri është stimuluar me një sondë elektrike, ashtu që kirurgu të mund të shoh nëse dhe si pacienti reagon. Ekipi në Shqipëri kishte qenë duke u përgatitur për gjashtë muaj dhe kishte zgjedhur dy raste që ishin veçanërisht të përshtatshme për të demonstruar metodën.
Unë u mbështeta përsëri në ulësen time dhe e hodha vështrimin nga errësira, e cila shtrihej gjithandej, sikur të ishim thellë në fshat, dhe pastaj gjithnjë e më shumë ishte thyer nga dritat e shtëpive, dyqaneve, udhëkryqeve. Si gjithmonë, kur isha në një udhëtim me makinë drejtë një qyteti të madh, mendoja për një poemë nga poeti suedez Tomas Transtromer; ajo më ishte bërë pothuajse si fiksim. “Funeralet vazhdojnë të vijnë / gjithnjë e më shumë prej tyre / si shenja trafiku/teksa ne i afrohemi një qyteti,” shkroi ai nga fundi i jetës së tij. Dhe pastaj mendova për diçka që Marsh kishte vënë në librin e tij, një citim nga mjeku francez René Leriche që fillon: “Çdo kirurg mbart brenda vetes një varrezë të vogël.”
Ne ndaluam te një dritë të kuqe. Një shesh i madh u shfaq para nesh.
“Ky është muzeu kombëtar,” tha Fejzo, duke treguar nga një ndërtesë madhështore në të majtë. “Kinezët e ndërtuan atë gjatë epokës komuniste. Dhe aty, në anën tjetër, është opera. Sovjetikët e ndërtuan atë.”
“Me kokën e kërrusur drejtë dritares unë i ngulita sytë në një mozaik gjigant njerëzish në poza heroike. Një drithmë kaloi në shpinën time. Nëse ka një gjë për të cilën kam dobësi, ajo është epoka komuniste, veçanërisht kultura e fshehtë prapa Perdes së Hekurt, me heroizmin e saj të klasës punëtore, festimin e industrisë, arkitekturën masive, filmat Tarkovsky, kozmonautët dhe ekipet e mbinatyrshme të hokeit Unë nuk e di pse ajo më josh mua, sepse në fakt unë kundërshtoj çdo gjë që ajo përfaqëson: adhurimi kolektivit, industrializimin e jetës së përditshme, estetikën monumentale. Besoj në njeriun me gabime dhe në momentin e përkohshëm. Por diçka për atmosferën e epokës sovjetike më tërheq mua, ndonjëherë me një forcë pothuajse të egër.
Makina doli anash dhe u ndalë pranë hotelit. Një grup njerëzish ishin ulur rreth një tavolinë jashtë, dhe ata u ngritën ndërsa ne ecnim drejtë tyre. Arrita ta njoh Henry Marsh nga fotot dhe nga një dokumentar rreth tij.
Dr. Henry Marsh“Ah, shkrimtari i famshëm ka ardhur!“ tha ai.
Ai ishte më i shkurtër sesa e prisja, me një trup që unë menjëherë e mendova si të ashpër dhe elastik; lëvizjet e tij kishin një grimë të moshës së vjetër rreth tyre, ndërsa sytë e tij, pjesa e sipërme e të cilëve ishin të mbuluar nga kapakët e tyre, dukeshin njëkohësisht energjik dhe të pikëlluar.
Shtrëngimi i duarve të tij ishte i fortë, dhe unë i vështrova vjedhurazi duart e tij, të cilat ishin të guximshme, me gishtat e gjerë, si duart e një artizani.
Fejzo më prezantoi me të tjerët. Paolo Pellegrin, fotografi i cili do të regjistronte procedurën, një burrë i gjatë me flokë kaçurrel dhe syze, i cili dukej të ishte në të 40-tat e tij të vona; asistenti i tij pashëm, Alessio Cupelli, i cili i kishte mbuluar flokët e tij të gjatë e të errët me një shall koke; dhe Mentor Petrela, i cili drejtonte departamentin e neurokirurgjisë në spitalin e Tiranës. Ai ishte në mesin e 60-tave, veshur në mënyrë elegante, duke buzëqeshur, me sytë e tij plotë ngrohtësi.
“Ne kemi rezervuar një tavolinë në një restorant aty pranë,” tha ai. A doni të bashkoheni me ne?”
Në restorant, ne u mblodhëm jashtë në një tarracë të ngushtë sapo një thirrje për lutje kumboi. Fejzo bisedoi me kamerierin, dhe ndërsa Marsh dhe Pellegrin vazhduan me bisedën e tyre të mëparshme, dëgjova zërin e çuditshëm e myezinit që ngrihej dhe binte jashtë në errësirë. Nuk i kuptoj fjalët, por tingujt e tyre mbushën ajrin me zymtësi dhe përulësi. Njeriu është i vogël, jeta është e madhe, është ajo që dëgjova në tingujt e atij zëri.
Pellegrin hoqi syzet dhe fërkoi sytë e tij, dhe pasi i vendosi syzet sërish, ai shikoi nga unë.
“Ne jemi duke folur për një sëmundje të syve që kam”, tha ai. “Vizioni im është gradualisht duke u përkeqësuar, gjithmonë e më keq.”
“Ai pyet veten nëse kjo është ajo që është e duke e nxitur atë te ai,” tha Marsh. “Duke ditur se koha e tij si një fotograf është e kufizuar.”
“Je një fotograf lufte, apo jo?” I thashë. Unë thash.
“Po gjithashtu edhe për atë.”tha Pellegrin.
“Shihni ndonjë ngjashmëri me atë që ju bëni?”” I thashë unë duke u kthyer nga Marsh. “Kirurgjia e trurit ka të bëjë me jetën dhe vdekjen, gjithashtu, apo jo?”
“Jo, jo, aspak,” tha ai. “Si një neuro-kirurg, nuk rrezikon asgjë personalisht. Unë jam një frikacak. Jam i mbushur plotë me ankth, e di?!”
Kamerierët, të gjithë të rinj me flokë të qethur shkurt, erdhën me një pjatë të parë që shkëlqente dhe menjëherë tavolina e thjeshtë krejt e bardhë dhe deri më atëherë e ngjyrosur vetëm nga vaji i zbehtë i ullirit që gjelbëronte në shishe transparente, u mbush me domate të kuqe të errëta, marule të gjelbër, oktapodi blu dhe zi i prerë me feta për të ekspozuar mishin e bardhë dhe të ndritshëm, karkalecat rozë, fetat e kuqe dhe kafe të proshutës, fetat e bukës ngjyrë bezhë, me kore të errët pothuajse të zezë.
Ishte Marsh i cili e mbajti bisedën gjallë gjatë darkës. Ai shpjegoi procedurën e kraniotomisë së zgjuar, duke thënë se për një neurokirurg, përpjekja për të hequr të gjithë tumorin është një tundim i vazhdueshëm, por në qoftë se ai shkon shumë larg, nëse ai heq më tepër seç duhet, pasojat mund të jenë të rënda. Kjo mund të çojë në paralizë të plotë ose të pjesshme të një ane të trupit apo dëmtime të tjera funksionale ose edhe ndryshime të personalitetit. Kur pacienti është i zgjuar, kjo i lejon kirurgut para së gjithash për të përcaktuar ku vija ndarëse qëndron, dhe së dyti, për të vëzhguar pasojat e procedurës drejtpërdrejtë dhe menjëherë, dhe të ndalojë përpara se të shkaktohet ndonjë dëm serioz.
Marsh ishte i artikuluar, i mirë informuar dhe mjaft zbavitës. Ai foli po aq lehtë në lidhje me kushtet politike në Zimbabve apo librat e shkrimtarit gjerman W. G. Sebald, që ai i donte shumë, ashtu siç bëri rreth pjesëve të ndryshme të trurit. Në të njëjtën kohë, kisha ndjenjën se diçka tjetër po ndodhte brenda tij që kishte pak të bënte me bisedën në fjalë. Kur dikush thoshte diçka, ai mund të thoshte: “Pikërisht,” dhe të shtjellonte temën, por ai gjithashtu mund të bëhej shumë i qetë, sikur të ishte jashtë botës, e brenda vetes së tij. Dhe këtu është ku ai nuk dëshiron të jetë, kjo më ndodhi mua, si u ulëm rreth tryezës duke folur, nën dritën e fortë të llambave në tavan, syzet vetëtinin në tavolinë dhe shkëlqimi i mbulesës së tavolinës së bardhë intensifikohej nga thellësia, ndërkohë një errësirë e padepërtueshme përtej shkurreve të gjelbra që rriteshin në murin e tarracës.
‘Si një neuro-kirurg, nuk rrezikon asgjë personalisht. Unë jam një frikacak. Jam i mbushur plotë me ankth, e di’
Para se ai të vendoste të bëhet një kirurg, Marsh studioi filozofi, politikë dhe ekonomi në Universitetin e Oksfordit, ku ai pati një interes në Bashkimin Sovjetik. Pasi Lufta e Ftohtë përfundoi, ai filloi të punojë pa pagesë në një repart të neurokirurgjisë në Kiev, Ukrainë, ku kushtet ishin primitive dhe të tmerrshme. Dokumentari i vitit 2007 për punën e tij atje, i quajtur “Kirurgu Anglez”, tregon disa operacione pabesueshmërisht brutale ; në një prej tyre, ata përdorin një turjelë Bosch, llojin që ju do e blinit në një dyqan hekurishte, për të hapur kafkën; ndërsa në një tjetër ata përdorin një sharrë teli, e cila shkaktoi shpërhapjen e pluhurit dhe spërkatjen e gjakut. Ai u dërgoi kirurgëve pajisje mjekësore, sapo ai arriti atje me makinën e tij, mbushur me mjete. Shtatë vjet më parë, ai operoi ambasadoren e ardhshme Britanike në Shqipëri dhe krijoi miqësi me të, dhe ajo më pas e prezantoi atë me Petrelën.
“Ne u bëmë miq menjëherë”, tha Petrela ndërsa Marsh tregoi historinë. “Menjëherë! Henry Marsh është një mjek i sinqertë. Libri i tij është i gjithi mbi ndershmërinë. E vërteta. Është kaq e rëndësishme, e vërteta.”
“A është për shkak të djalit tuaj që ju u specializuat në neurokirurgji?“ E pyeta unë ndërsa u mbështeta pas përsëri për t’i bërë vend kamerierit, i cili kishte vendosur marule në pjatën time me një palë pincetash.
Sytë e Marsh u zvogëluan, dhe qoshet e gojës së tij u mblodhën në një ngërdheshje, ndërsa ai shtriu duart si për të thënë se ai ishte pyetur shumë herë mbi këtë fakt dhe se ndoshta mund të dukej në këtë mënyrë, por kjo mesa dukej nuk ishte çështja.
“Asnjëherë s’mund, mundesh ti?!” tha ai. “Ndoshta kjo ka ndikuar pjesërisht. Por jo me vetëdije në këtë rast. Sido që të jetë, nuk ka dyshim se ajo që ndodhi më bëri një mjek më të mirë.
“Djali i tij ishte vetëm disa muajsh kur ai iu nënshtrua një operacioni për të hequr një tumor të trurit, ndërsa Marsh ishte ende një praktikant mjekësor. Në librin e tij, ai përshkruan dëshpërimin e egër dhe pafuqinë totale që ai ndjeu në pritje për të dëgjuar rezultatet, para se të bëhej e ditur se operacioni ishte i suksesshëm.
“Çfarë unë bëj e mban ujkun larg nga dera”, tha Marsh. “Ndoshta kjo është arsyeja pse unë kam e kam bërë këtë gjithë këto vite. Ka qenë një mënyrë për të mbajtur ujkun larg derës.”
Kur alarmi i celularit tim më zgjoi të nesërmen në mëngjes, kisha një kujtesë të turbullt, sikur isha zënë në panik gjatë natës, e sikur isha ngritur befas nga shtrati, i paaftë për të kujtuar ku ishin fëmijët. Ku janë fëmijët, ku janë fëmijët, unë kisha menduar, duke kërkuar për ta në banjo, jashtë në ballkon, në dyshemenë poshtë shtratit. Por asnjë fëmijë. Ku ishin fëmijët? Më në fund e kuptova se unë kisha qenë duke ecur në gjumë, por unë ende nuk mund të kuptoja se ku isha apo ku ishin fëmijët. Vallë t’i kisha humbur ata? Pastaj mu kujtua gjithçka, dhe kjo ishte sikur unë papritur të isha bërë një me veten dhe me dhomën në të cilën qëndroja. Gjithçka kishte kuptim dhe, i lehtësuar, u shtriva për të fjetur sërish.
Bëra dush shpejt, u vesha dhe shkova në zonën e pritjes, ku Marsh, Pellegrin, Cupelli dhe Fejzo ishin mbledhur tashmë dhe dy makina ishin duke pritur për të na çuar në spital. Dukej sikur ne po udhëtonim në një qytet tjetër. Çfarë në mbrëmje dukej e errët dhe misterioze tashmë ishte pushtuar nga rrezet e diellit, zhveshur tërësisht nga misteri i vetë. Ne përshkuam një lumë, i rrethuar nga një kornizë prej betoni, teksa ngjiteshim lartë, duke lënë pas rresht pas rreshti shtëpitë me tulla, ku poshtë shumë prej tyre, ishin plotë me kafene të improvizuara dhe dyqane të thjeshta dhe të vogla. Malet përtej qytetit, që i vura re vetëm atë çast, me rrëpira që zmadhoheshin, ishin lehtësisht të paqartë nga veli i mjegullës, por ende një e gjelbër e qartë kundrejt qiellit blu e pa re, dukej të strukturonte ose modelonte qytetin dhe duke u kujdesur kështu edhe për natyrën e tij të dallueshme. Ata qëndruan aty si dëshmitarë te palëvizshëm në luftën e njeriut kundër entropisë, ashtu si ata kishin bërë kur kjo tokë i përkiste Perandorisë Romake në shekullin e katërt dhe të Perandorisë Osmane në shekullin e XVII.
Makinat u ngadalësuan, dhe ne parkuam përballë spitalit, një ndërtesë e thjeshtë funksionaliste betoni, me kënde të mprehta dhe me planet e rrafshëta e të ashpra e cila binte në kontrast me njerëzit jashtë, ulur ose në këmbë nën rrezet e diellit me trupat e tyre të dobët, veshur me fustane ose bluza të stampuara me lule dhe me pantallona teritali, jo ndryshe nga mënyra që gjyshërit e mi qenë veshur, mendova diku, në vitet 1950 dhe ’60.
Brenda në repartin e neurokirurgjisë, Petrela ishte duke pritur për ne, i veshur në mënyrë tepër të rregullt dhe duke qeshur gjerësisht.
“Mirë se vini, miqtë e mi,” tha ai. “Ju mund t’i lini gjërat tuaja në zyrën time, në qoftë se ju pëlqen. Dhe pastaj unë mund të ju tregojë sallat operative.”
Ne ishim të pajisur me veshje kirurgjikale, kapele dhe maska fytyre dhe shkuam në katin e dytë, përmes një labirinti të vogël korridoresh dhe më pas në sallën e operacionit.
Për tmerrin tim, një operacion ishte duke u zhvilluar.
Heshtja ishte totale. Fokusi i vetëm i vëmendjes ishte një kokë e shtrënguar në morsë në mes të dhomës. Pjesa e sipërme e kafkës ishte hequr, dhe skaji i ekspozuar ishte i mbuluar me shtresë pas shtrese të garzës, e mbushur plotësisht me gjak, duke formuar një gyp i cili shkonte poshtë e deri në brendësi të kafkës. Truri lehtësisht pulsonte përbrenda. Ai i ngjante një kafshe të vogël në një shpellë. Ose mishit të një midhjeje të hapur. Dy mjekët u përkulën mbi kokë, e secili prej tyre lëvizin mjetet e gjata, e të ngushta prapa e para brenda pjesës së hapur. Një infermiere i ndihmonte ata, ndërsa një tjetër ishte duke qëndruar disa metra larg, duke parë. Një zë gulçitjes pëshpëritës, u krijua nga një prej instrumenteve mjekësore, si zhurma e prodhuar nga mjeti që një dentist përdorë për të larguar pështymën nga goja e një pacienti. Pranë nesh ishte një monitor i cili tregonte një imazh të zmadhuar të trurit. Në mes, një gropë ishte gërryer. Në qendër të gropës ishte një substancë e bardhë, në forme kubike. Kubi i cili u duk të ishte prej diçkaje të fortë, ishte si gomë dhe dukej si mish oktapodi. Kuptova se duhej të ishte tumori.
Një mjek pa nga mikroskopi që ishte pezulluar mbi tru dhe u kthye nga unë. Vetëm sytë e tij ishin të dukshëm mbi maskë. Ata ishin të ngushtë dhe dhelpërak.
“A dëshiron që t’i hedhësh një sy?” pyeti ai.
Unë pohova me kokë.
Mjeku u zhvendos pak anash, dhe unë u përkula mbi mikroskop.
O, Zot.
Një peizazh u hap para meje. Ndjeva sikur të isha duke qëndruar në majë të një mali, duke vështruar mbi një fushë, e mbuluar nga lumenj të gjatë e gjarpërues. Në horizont, më shumë male u ngritën, e mes tyre kishte lugina dhe një nga luginat ishte e mbuluar nga një akullnajë e madhe e bardhë. Çdo gjë shkëlqente dhe ndriste. Ishte sikur unë të isha transportuar në një botë tjetër, në një pjesë tjetër të Universit. Një lumë ishte i purpurt, të tjerët ishin në ngjyrën e kuqe të errët, dhe peizazhi nëpër të cilin ata rridhnin ishte plotë me ngjyra të çuditshme, të panjohura. Por ishte akullnaja që e mbajti për një kohë më të gjatë shikimin tim. Ajo ishte e vendosur si një pllajë mbi luginë, e bardhë e acartë, si bora e malit në një ditë me diell. Papritmas një valë e kuqe u ngrit dhe e mbuloi gjithë sipërfaqen e bardhë. Unë kurrë nuk kisha parë asgjë kaq të bukur dhe kur unë u drejtova e u zhvendosa mënjanë për të bërë vend për mjekun, për një moment sytë e mi ishin mbushur me lot.
Në oborrin e jashtëm, ajri u mbush me zëra me zhurmën e motorëve, zukatjen e mprehtë të gjinkallave. Njerëzit aty, ulur ose në këmbë, disa prej të cilëve bisedonin me vrull, disa të tjerë më heshtur dhe të tërhequr, ishin të afërmit e pacientëve, të cilët kalonin ditët e tyre këtu për të qenë pranë të dashurve të tyre, më kishte thënë Fejzo.
E ngrita shikimin tim dhe fillova të shoh në drejtim të katit me të lartë të spitalit. Ishte e vështirë të imagjinohej se në atë dhomë të heshtur, lehtësisht me zukatje, me ishujt e saj të pajisjeve të teknologjisë së lartë, ishte vetëm disa metra larg nga kaosi këtu jashtë. Akoma më e vështirë ishte të kuptoje se brenda asaj dhome, kishte një hyrje për në një tjetër dhomë, trurin e njeriut.
A pashë me të vërtetë drejtë e në të?
Unë ndjeva një sëmbim të papritur e të mprehtë faji. Ai tru ishte pjesë e një qenieje njerëzore, me një personalitet krejtësisht të vetin. Por unë kisha parë brenda tij dhe kisha menduar për të si një vend.
U ktheva brenda dhe gjeta Petrelën dhe Marsh të ulur në zyrën e jashtme, duke pirë kafe dhe duke biseduar.
“A je gati që ta takosh pacientin e parë?” pyeti Marsh. Pyeti Marshi.
Unë pohova me kokë.
Marsh gjithmonë fliste me pacientin para dhe pas operacionit; Ai përsëriti disa herë që kjo mund të ishte pjesa më e vështirë e punës së tij. Ai duhej të tregonte të vërtetën, por në të njëjtën kohë ai nuk duhet t’i hiqte shpresën pacientit.
“Mund ta takoni atë në zyrën time,” tha Petrela.
E ndoqa Marsh në dhomën tjetër, ku u ulëm rreth tavolinës së Petrelës. Shumë shpejt u dëgjua një trokitje në derë. Pacienti, i shkurtër, një burrë trupngjeshur, një fytyrë të fortë e rinore, dhe Florian Dashi, neurologu i cili do të fliste me të gjatë operacionit, hynë brenda të dy së bashku. Pacienti buzëqeshi dhe në lëvizjet e tij dukej i sigurt, por në sytë e tij, kishte një grimë shqetësimi e ndoshta edhe frike.
03brainsurgery-ss-slide-O1EO-superJumboEmri i tij ishte Ilmi Hasanaj. Ai ishte 33 dhe punonte si murator në Tiranë. Ai jetonte në periferi të qytetit dhe ishte i martuar, por nuk kishte fëmijë. Ai kishte qenë duke punuar në një vend ndërtimi, tha ai, mbi çati, dhe në mes të ditës ai kishte shkuar për të shkuar për të marrë diçka në një depo, kur dora dhe krahu i tij majtë filloi të dridhej në mënyrë të pakontrollueshme. Goja e tij dhe syri i tij i majtë lëviznin në mënyrë të pakontrolluar, gjithashtu. Ai arriti të ulej në një karrigë. Disa kolegë, duke njohur që kishte diçka shumë serioze keq, e dërguan atë në spital.
“Çfarë menduat ju se po ndodhte?” e pyeta.
“Mendova se ndoshta isha vetëm i lodhur dhe i stresuar,” tha ai. “Unë kam qenë duke punuar shumë së fundmi.”
Këtu pati një ndalesë.
“A jeni i frikësuar ndaj operacionit?” e pyeta. Pyeta unë.
Ai tundi kokën edhe para se Dashi t’ia interpretonte pyetjen.
“Po.”
Marsh u përkul përpara.
“Kam bërë mbi 400 të tillë operacione,” tha ai. Nga përvoja ime me pacientët anglezë është se për ta kjo është zakonisht shumë e lehtë. Dhe dyshoj se shqiptarët janë shumë më të fortë se sa anglezët. Besoj se shqiptarët do t’ia dalin mbanë shumë mirë.”
Hasanaj qeshi kur kjo u interpretua.
“Nuk është e dhimbshme,” tha Marsh. “Arsyeja për të bërë operacionin në këtë mënyrë është për ta bërë atë më të sigurt. Së pari ne do të prekim trurin tuaj me një instrument të vogël elektrikë që e kam sjellë nga Londra, dhe kur të prekim zonën e lëvizjes, ne do t’ju bëjmë ju të lëvizni. Dhe në këtë mënyrë ne do të dimë se ku është zona e lëvizjes. Dhe pjesa e dytë është, ndërsa ne do të heqim tumorin, do t’ju kërkojmë vazhdimisht që të lëvizni këmbët tuaja, të lëvizni gjurin tuaj, këllqet, gishtat, për të parë nëse ju ende mund t’i lëvizni ato. Dhe në qoftë se, kur ne jemi duke hequr tumorin, ju filloni të ndjeheni pak i dobët, atëherë ne do të dimë se kjo është koha për të ndaluar. Është goxha e mundur që pas operacionit të ketë disa dobësi në anën tuaj të majtë, por ju pothuajse me siguri do të bëheni më mirë. Rreziku i paralizimit tuaj të përhershëm nuk është zero, por është shumë i vogël, më pak se 1 për qind. Shpresoj që ne të mund ta heqim të gjithë tumorin, por kjo gjë edhe mund të mos ndodhë, dhe juve do t’ju duhet të bëni skanime të trurit në vitet që do të vijnë. Nëse nuk ka dobësi pas operacionit, unë shpresoj se ju do të ktheheni në punën tuaj si murator në pesë ose gjashtë javë.
Herën tjetër që unë e pashë Hasanaj, më vonë atë pasdite, ai ishte nën anestezi të përgjithshme dhe i shtrirë nën një çarçaf në sallën e operacionit, me vetëm kafkën e tij të dukshme, e mbërthyer në një morsë metalike. Koka e tij ishte e rruar pjesërisht në përgatitje për hapjen fillestare të kafkës. Heqja aktuale e tumorit do të zhvillohej të nesërmen. Marsh zakonisht i kryente të dyja procedurat në një ditë të vetme, por në këtë rast, kryesisht për shkak se ajo ishte një procedurë e re për këtë spital, operacioni do të zhvillohej përgjatë dy ditëve të njëpasnjëshme. Petrela dhe kirurgu i tij asistent, Artur Xhumari, njeriu me sytë dhelpërak, u kërrusën mbi pacientin. Petrela valëviti një pajisje të vogël me fotografime harte rreth kokës ndërkohë që ai shikonte në një monitor. Imazhet në ekran, të cilat tregonin trurin, ndryshonin sapo ai zhvendoste pajisjen, si imazhet me ultratinguj te fëmijëve të mi që kisha parë, kur ata ishin në barkun e gruas sime.
Petrela dhe Xhumari po diskutonin me zë të ulët, dhe unë mendoj se ata ishin duke vendosur se ku duhej të hapnin kafkën. Pastaj Xhumari vendosi bisturinë dy inç mbi vesh dhe e shtyu atë të fortë poshtë nëpërmjet lëkurës. Gjaku rrodhi nëpërmjet vendit të prerjes dhe vazhdoi poshtë përgjatë anës së kokës. Xhumari e kaloi bisturinë në një gjysmërreth përgjatë kurorës. Petrela përdori një pajisje thithëse për të grumbulluar gjakun që po kullonte jashtë. Pastaj, me një instrument të sheshtë që ai vendosi në prerje, Xhumari mbështolli pas lëkurën, së bashku me mishin poshtë saj dhe nervat që fiksohen në kafkë. Inç për inç, skapli i kokës u lëshua nga kockat e kafkës. Ai pjesërisht priste, pjesërisht shtynte dhe hiqte copëzat e lëshuara nga pjesa e poshtme e sipërfaqes, ndërsa njëkohësisht e tërhiqte atë prapa nga lartë, sikur të ishte duke hequr një lëkurë fryti të papjekur, lëkura e të cilës është ende e ngjitur pas tulit të saj. Kur mbaroi, ai mbështolli skalpin në njërin krahë dhe shpejt e mbuloi me fasha, të cilat menjëherë u kthyen të kuqe nga gjaku.
Kafka, që tani qëndronte e hapur, ishte e verdhë dhe e bardhë, me vija të holla të gjakut të mpiksur në të gjitha drejtimet. Xhumari nxori një instrument me shkëlqim metalik, me formën si një shkop apo një kolitir i madh, me një majë shpuese ose punto në fund. Ai vendosi majën kundrejt kurorës dhe filloi të shponte. Një e gumëzhimë e fortë u përhapë turbull nëpër sallën e operacionit. Një grumbull i vogël i kockash të bluara imët u formua rreth puntos ndërsa gjaku rrodhi poshtë mbi kafkën e fortë. Kur maja shpuese kishte kaluar përmes kockës, Xhumari e nxori punton jashtë; rezultati dukej si vrimë për një vidë në një pjesë të mobileve plastike. Xhumari bërë dy vrima më shumë si ajo. Pastaj ai mori një tjetër instrument, edhe ky i bërë nga një metal me shkëlqim, dhe futi punton në vrimën e parë. Kuptova se kjo ishte sharra. Ajo, gjithashtu, gumëzhinte fortë dhe intensivisht, dhe dukej të forcohej teksa puna bëhej edhe me e rëndë. Xhumari e zvarriti atë ngadalë përgjatë vrimës se dytë, ndërsa Petrela largoi gjakun dhe pluhurin e kockave. Një çarje e ngushtë zmadhohej ngadalë pas saj, si kur dikush shpon një vrimë në akull me një sharrë. Kur sharra përshkoi rrethin e plotë dhe arriti vrimën e parë nga ana e kundërt, Petrela ngriti pjesën e sipërme të kafkës si një kapak dhe e mbajti atë lartë në ajër para meje.
“Çdo kirurg i trurit, në një pikë në karrierën e tij, i bie kjo në dysheme,” tha ai, duke qeshur. Ai i dorëzoi kapakun e përgjakshëm infermieres, e cila e vuri në një enë dhe e mbuloi me një fletë plastike të gjelbër.
Nën kafkën e hapur qëndronte një membranë e lagësht e lyer me gjak.
“Kjo është bërthama dura,” tha Petrela. “Më e jashtmja ose më e skajshmja e meningeve.”
Xhumari e preu atë me gërshërë, duke krijuar kështu një llapë. Në pjesën e poshtme të saj ishte e bardhë dhe i ngjante një copë leckeje të lagur. Ai e tërhoqi butësisht llapën prapa, duke ekspozuar trurin. Ai pulsonte ngadalë dhe dukej kaltërosh në dritën e mprehtë të llambave.
“Tani ne e qepim atë përsëri,” tha Petrela. “Dhe gjithçka është gati për operacionin nesër.”
I tërë procesi ishte i përmbysur. Ata qepën meninget përsëri poshtë, dhe infermierja ia dorëzoi Xhumarit kapakun e kafkës. Kur ai e vendosi atë në vend, gjaku rrodhi lartë, sikur ai ta kishte vënë kapakun mbi një filxhan i cili ishte i tejmbushur me lëng të trashë boronicë. Ata fiksuan kapakun me kapëse metalike, pastaj e ngjitën kokën përsëri së bashku.
Asnjëherë s’më kishte kaluar nëpër mendje se ishte Hasanaj ai të cilin ata po e ndanin në pjesë.
Petrela na ftoi për darkë në apartamentin e tij atë mbrëmje. Familja e tij kishte një ndërtesë në qendër të qytetit, mbi xhaminë qendrore. Familja e tij kishte një ndërtesë në qendër të qytetit, mbi xhaminë qendrore; stërgjyshi i tij ishte prefekt i Tiranës, kur qyteti u kapitullua nga forcat e Perandorisë Austro Hungareze, gjatë Luftës së Parë Botërore. Gjyshi i tij tregtonte vaj ulliri dhe ishte i pasur; ishte ai që kishte ndërtuar ndërtesën, në vitin 1924. Kur komunistët erdhën në pushtet pas luftës, familja humbi shtëpinë, ajo u konfiskua, si të gjitha shtëpitë borgjeze. Babai i tij, i cili ishte një profesor, jepte mësim në një shkollë fillore në një fshat larg në male jashtë Tiranës, Petrela më tha ndërsa muzgu në tarracë u përhap përreth në krye të banesës. Zëri i tij ishte plotë pikëllim, kur ai fliste për babanë e tij.
“Ai më tha që duhej të vendosnim një maskë para se të dilnim jashtë,” tha Petrela. Ai pretendoi sikur po vendoste një maskë në fytyrë me duart e tij ndërsa bëri një lëvizje si zinxhir rreth gojës së tij. “Dhe pastaj ne e hiqnim atë përsëri pasi ne e kishim mbyllur derën pas nesh kur ktheheshim në shtëpi. Unë kam një maskë të varur në mur në korridor për të kujtuar veten.”
Ai qeshi. Me goditi fakti se Petrela ishte ende, para së gjithash, një djalë, sepse e tillë ishte natyra e hijeshisë së tij djaloshar, i lumtur, i prekshëm disi. Por në të njëjtën kohë unë ndjeva se kishte një pjesë të madhe këtu që unë nuk e kuptoja. Unë kisha vënë re se fjala e tij ishte ligj për punonjësit e tjerë të spitalit, dhe për repartin neurokirurgjik në spitalin e Tiranës, i cili përndryshe do të ishte i varfër dhe burimet do të mungonin, të qenit në gjendje për të performuar në një nivel të tillë të lartë, si Marsh e quan “madhështi e artit” me siguri diçka më shumë se përzemërsi ishte e nevojshme.
Duke qëndruar atje në errësirë, nën yjet, ndërsa zhurmat e qytetit poshtë nesh që vinin duke u rritur përmes ajrit, Petrela më tregoi një histori në lidhje me ish shefin e tij, që ai përdorte gishtin e tij tregues për të hequr disa lloje të tumoreve të trurit. Pa instrumente, asgjë, ai vetëm fuste gishtin e tij poshtë brenda në tru dhe plluq, — tumori dilte jashtë.
Petrela dha një demonstrim. Ai e mbajti gishtin e tij tregues të gjatë deri në ajër, e vendosi atë si një grep dhe pretendoi të nxirrte diçka jashtë, ndërsa ai qeshi.
Si ai e bëri atë, unë e dija se do ta kujtoja atë gjest për gjithë jetën time.
Darka u shërbye në një dhomë ngrënie, dy kate më poshtë, që dukej të ishte e mobiluar si në vitet 1920. Tavani dhe dyshemeja ishin të dyja bërë nga druri i errët, dhe muret ishin të mbuluara me piktura, një pistoletë e gjatë antike ishte vendosur mbi një sëndukë të thjeshtë, dhe varur në një qoshe ishte një fustan i bardhë si ai që Petrela tha se gjyshja e tij kishte veshur për martesën e saj. Kjo ishte një dhomë shumë romantike.
Jo deri sa ne ishim ulur rreth tryezës, e cila ishte e mbuluar me një mbulesë tavoline të bardhë, e ngurtë dhe formale, por edhe e bukur, vendosur me një set prej porcelani dhe kristali, nuk kisha menduar për atë që unë e kisha parë vetëm disa orë më parë, turjelën që kishte depërtuar në kafkën e Hasanajt milimetër për milimetër, e kapakun që Petrela kishte hequr. Hasanaj duhet të jetë i zgjuar tani, mendova. Ai po qëndronte shtrirë por zgjuar në shtratin e tij në spital, me dhimbje të çuditshme në kokën e tij dhe mendimin se nesër ai do të mbetej i zgjuar ndërsa dy mjekë – ata që ishin ulur këtu tani, duke ngrënë e duke pirë, duke folur e duke qeshur, do të prisnin në brendësi të trurit të tij.
Mendova për atë që ai e tha natën paraprake, në lidhje me mbajtjen e ujkut nga dera. Mendoja që ai nënkuptonte diçka me të. Por ndoshta, përkundrazi , ishte diçka shumë e vogël?
Marsh edhe një herë e dominoi bisedën, në rrugën e tij tipike angleze, plotë zgjuarsi dhe bukuri. Përshtypja ime, pasi kalova një ditë e një natë nën shoqërinë e tij, që se ai ishte një person udhëzues. Ai biçikletonte kudo, ai i kishte bëre të gjitha llojet e zdrukthëtarisë, dhe ai kishte mbajtur edhe bletë në kopshtin e tij në Londër. Ai na tha në se kohët e fundit ai kishte blerë një vilë buzë lumit në Oksford. Pronari i mëparshëm kishte vdekur fatkeqësisht, mes vjeturinave dhe vetmisë, dhe Marsh tha se ai ishte duke shkuar për ta rinovuar këtë vend vetë. Dukej se mënyra e tij e jetesës ishte të lëvizte vazhdimisht, duke plotësuar ditët e tij me gjëra për të bërë, ndërsa gjatë darkës ai e mbushte me gjëra për të thënë.
Kishte diçka qetësuese mbi të qënurit në shoqërinë e tij, sepse ai merrte përgjegjësinë e bisedës në një mënyrë të tillë që ishte tepër zbavitëse, por në të njëjtën kohë kishte një grimë pasigurie, me gjithë gamën e gjerë të temave që ai zotëronte, u shfaqën herë pas herë gjurmë të vetë sigurisë, madje kamufluar mirë, por jo aq mirë sa unë të mos e vija re se ishte e rëndësishme për të që të përmendej se gruaja e tij ishte e bukur dhe e zgjuar, se libri i tij ishte pritur shumë mirë, që David Cameron, për shembull, e kishte lexuar dhe ishte prekur thellësisht. Kur biseduam në lidhje me makinat, historia qe ai zgjodhi të tregonte ishte rreth Saabit te tij të vjetër, të cilën ai synonte ta ngiste deri në ditën që te vdiste, dhe se ai e kishte ngarë atë njëherë, kur kishte shkuar për të takuar mbretëreshën, e se si ajo makine dukej aq e lënë pas dore dhe e vjetër midis automjeteve të tjera. Ishte nder ato gjëra qe unë mund të thuaja dhe më vonë të ndjehesha i turpëruar për muaj të tërë. Ky ishte problemi me i madh qe kisha, nevoja për të vënë veten në një dritë mikluese duke përmendur ngjarje interesante si rastësisht, në mënyrë që të tjerë të kuptonin se unë nuk isha vetëm një norvegjez i mërzitshëm dhe i heshtur. Ishte pothuajse si një fiksim.
A mundej Marsh, ky neurokirurg i shkëlqyer, të ishte i trazuar nga një nevojë e vazhdueshme për të qene ne qendër vëmendjes? A nuk ishin cilësitë e tij te jashtëzakonshme, më se të dukshme për çdo kënd rreth tij, te fiksuara mire ne imazhin e tij për veten?
Mendova për atë qe ai me kishte thëne natën e shkuar, mbajtjen e ujkut larg nga dera. Ndoshta unë mendoja që ai nënkuptonte diçka të madhe. Por ndoshta, përkundrazi , ishte diçka shumë e vogël.
Pashë drejtë tij, atje në fund të tavolinës, ulur në vendin ndërrues, gishtat e tij të fortë që në mënyrë të shkujdesur mbanin bishtin e gotës se verës ndërsa ai fliste, syzet e tij në fytyrën e tij të rrumbullaket e rrudhur, sytë e tij plotë jetë, qe sapo mbaronte se foluri, ata ktheheshin në sy të zymtë.
Mëngjesin tjetër, i cili ishte po aq i ngrohtë dhe rrezatues si një ditë më parë, Marsh u mbështet në një divan të zi në një sallë pritjeje ngjitur me sallën e operacionit, me veshjen e tij blu kirurgjikale, me një maskë fytyre varur nën mjekrën e tij. Buzëqeshi sapo hyra.
“A jeni nervoz para operacioneve te tilla?” e pyeta. Pyeta unë.
Ai tundi kokën.
“Gjithmonë. Por operacioni i sotëm është relativisht i thjeshtë. Gjëja kryesore është të dish se kur duhet të ndalesh.”
Hyra në sallën e operacionit. Hasanaj tashmë ishte në një ndenjëse me rrota. Ai ishte i ishte i shtrirë në të njëjtin pozicion si një ditë më parë, pjesërisht i drejtë, me një krah në mbështëse dhe kokën e tij te shtrënguar ne morsë Megjithatë këtë herë, ai ishte zgjuar. Sytë e tij panë ngultas përpara. Një mjek ia leu kokën me një substancë kafe. Kur ai mbaroi, ai shtyu një shiringë në lëkurën e kokës se Hasanajt, duke e shpuar atë në të gjitha qepjet e një dite më parë. Duhej te ishte e dhimbshme, por Hasanaj nuk e lëshoj një zë; ai qëndroi palëvizur. Një rrobe e gjelbër u zgjat deri në sytë e tij, në mënyrë që fytyra e tij të ishte e mbuluar me një lloj ‘mburojë’, ndërsa kafka e tij të mbetej e zhveshur. Dashi u ul në një karrige pranë tij. Marsh hyri në dhomë dhe filloi të studionte një monitor në të cilin u shfaqen skanimet e fundit te trurit.
“Ja tek është tumori,” ai më tha mua. “Kështu që unë mendoj se e di se çfarë duhet të pres. Por asnjëherë nuk mund të jesh i sigurte derisa ta shohësh atë në realitet.”
Xhumari filloi te hiqte qepjet. Ai mbështolli skalpin prapa, duke zbuluar kafkën. Pjesa e lagësht e poshtme e kokës u mbulua menjëherë me fasha, të cilat e rrethuan kokën si një krater i kuq dhe i bardhë. Xhumari dhe Petrela kujdes zbërthyen kapëset metalike dhe hoqën kapakun. Te dy qëndruan te palëvizshëm, me kokat e tyre të përkulura në një kënd prej rreth 90 gradësh, njëjtë si me krahët e tyre, të cilat ata i kishin mbledhur si krahët e shpendëve; për shtrirje te gjata duart e tyre ishin e vetmja pjesë e trupave që lëviznin. Ata nuk flisnin, dhe fishkëllima e thithëses mbushi dhomën.
Marsh filloj te bënte ecjake para prapa. Me goditi fakti se ai i ngjante një aktori që sapo do të dilte në skenë; ai rrezatonte të njëjtin trazim shpirtëror, koncentrim, energji mbushur me ankth.
Ai erdhi tek unë.
“Në Angli, të gjithë do të ishin duke biseduar e të gjallëruar tani. Shpërqendrimi është një qetësues i mirë.” Ai shikoi nga unë. “Këtu kultura është ndryshe. Është më vertikale. Në Londër, është horizontale. Ah, kjo heshtje kishtare!”
Ai shkoi te Dashi.
“Si është pacienti?”
Dashi u përkul përpara, pothuajse ngjitur me ‘mburojën’. Dëgjova zërin Hasanajt të thoshte diçka në gjuhën shqipe. Dashi shikoi nga Marsh.
“Ai është mirë,” tha ai.
“Mirë!” tha Marsh.
Xhumari ngriti pjesën e sipërme të kafkës, pjesa e poshtme e të cilës ishte e mbuluar në gjak të mpiksur, dhe ia dorëzoi atë infermieres, e cila e vendosi atë në një enë dhe e mbuloi. Pastaj ai hoqi qepjet nga meninget, dhe unë mund të shikoja drejtë në trurin e Hasanajt, në të njëjtën kohë kur ai qëndronte i shtrirë me vështrimin përpara.
03brainsurgery-ss-slide-O1EO-superJumbo
Truri shkëlqente dhe ishte i mbuluar me enë gjaku, të cilat ishin qëndronin të përdredhura si krimbat e vegjël të kuq në një sipërfaqe të verdhë dhe gri që shkëlqen.
Petrela spërkati ujë mbi të me një shiringë.
Xhumari u tërhoq disa hapa prapa për të bërë vend për Marsh, i cili u përkul përpara.
“Ky është tumori, apo jo? Interesante.”
Ai më hodhi një vështrim mua.
“A mund ta shohësh?”
Tunda kokën time. Çdo gjë dukej e njëjtë për mua.
“Është atje, një zonë paksa me roze.”
03brainsurgery-ss-slide-VAWR-superJumbo
Ai u drejtua dhe unë u zhvendosa mënjanë duke e kuptuar se operacioni ishte gati për të filluar. Ai kishte ne duar një instrument që dukej si një sfurk ose pirun i gjatë e i ngushtë muzikor, i cili ishte i lidhur me tel me një kuti në anën tjetër, nën një monitor, ku një infermiere qëndronte, e gatshme për të ndjekur udhëzimet e tij.
“Kjo duhet të jetë zona ndijore. Nëse unë nuk jam gabim, do të ketë lëvizje.”
Ai i kërkoi infermieres të vendoste forcën në nivelin 3 dhe preku trurin me pirun. Ishte një gumëzhitje elektrike. Mora një pozicion në mënyrë që të mund të shihja Hasanajn.
“Dashi?”
Ai buzëqeshi paksa dhe tha diçka në gjuhën shqipe.
“Është O.K.,“ tha Dashi.
“A të dhemb?”
“Ai thotë vetëm pak, në veshin e tij.”
E gjitha energjia shqetësuese e Marsh u zhduk në momentin që ai u përkul mbi mikroskop dhe filloi të operojë. Ishte sikur ai ishte ngjitur mbi një podium, ku rregullat të tjera aplikoheshin. Ai u përkul përpara dhe i foli Hasanaj.
“Tumori është në një pozicion të mirë. Pas pak unë do tu kërkojë të lëvizni pjesë të trupit tuaj, veçanërisht fytyrën.”
Dr. Mentor Petrela and Dr. Artur Xhumari close up the head of Ilmi Hasanaj. The author, Karl Ove Knausgaard, stands second from right.CreditPaolo Pellegrin/Magnum, for The New York Times
Në monitor unë mund të shihja se Marsh ishte duke gërmuar një vrimë të vogël në tumor, që mua me dukej identike me trurin përreth. Ai kishte një instrument në dorën e majtë, të cilën ai e përdorte për mpiksur gjakun, në dorën e djathtë, ai mbante një pajisje thithëse, te cilën ai e përdorte me kujdes të pafund për të pluhurzuar dhe për të hequr pjesë të vogla të indeve, copë pas cope. Ato zhdukeshin në tub, së bashku me gjakun dhe ujin; unë mund t’i shihja teksa ato rrotulloheshin te fundi i tubit plastik dhe më pas zhdukeshin. Pranë tij qëndronte Petrela, duke spërkatur ujë mbi sipërfaqe.
Përmes interpretimit të Dashit, Marsh i kërkoi Hasanaj të lëvizte gojën e tij, sytë e tij.
Vrima në tumor u rrit ngadalë.
Marsh nxori stimulatorin përsëri. Këtë herë ajo ishte graduar deri në 8 përpara se të kishte ndonjë reagim dhe Dashi tha: “Fytyrën.”
Marsh ma bëri me dorë.
“E shikon këtë? Kjo pjesa e vogël këtu. Kjo është qendra për lëvizjen e fytyrës. Ne duhet ta lëmë atë në qetësi.”
Ku të gjitha shprehjet e fytyrës së njeriut mund të bëhen të supozuara se origjinojnë nga kjo qendër e vogël? Të gjitha gëzimi, të gjitha pikëllimet, e gjithë ndriçueshmëria dhe e gjithë errësira që e mbush një fytyrë gjatë tërë jetës, a ishte kjo e gjurmueshme te kjo? Dridhja e buzës së poshtme para se lotët të fillonin të rridhnin, sytë duke u ngushtuar në zemërim, thyerja e papritur në të qeshurit?
Marsh vazhdoi të punonte me të dy instrumentet. Duke përdor thithësin, ai thithi dhe shtynte vazhdimisht, përderisa ai përdorte vegla tjera në ndërkohë, me asnjë gjurmë të hezitimit, pa u ndalur dhe, me sa duket, pa u menduar.
Marsh nxori stimulatorin elektrik përsëri. Këtë herë ai e shtyu atë deri në fund të vrimës.
“Kjo duhet të jetë fytyra përsëri,” tha ai.
“Asgjë.” tha Dashi.
“Asgjë?”
Dashi tundi kokën e tij dhe Marsh vazhdoi punën.
“Tumori është si truri këtu dhe vetëm ky është problemi,” tha ai. “A dëshiron që ta shohësh?”
Ai u largua dhe unë u përkula mbi mikroskop përsëri. Pamja këtë herë ishte goxha ndryshe. Ishte sikur unë po shihja në një shpellë gjigante, në fund të cilës gjendej një pishinë e mbushur me lëng të kuq. Ndonjëherë ujë dilte duke spërkatur nga e djathta, sikur të dilte nga një zorrë e madhe. Kurrë nuk kisha parë diçka të tillë, pasi muret e kësaj shpelle ishin qartësisht kaq të gjallë, të bëra prej indesh të gjalla. Përgjatë skajeve të pishinës, mbi sipërfaqen e kuqe, muret ishin të dëmtuara. Pas murit më të brendshëm, dukej të zmadhohej lehtësisht, si një tullumbace gati për të plasur, unë vura re diçka ngjyrë vjollcë.
Një mendjehapur
In August, the novelist Karl Ove Knausgaard traveled to Albania to observe an awake craniotomy, the surgical procedure by which brain tumors are removed from conscious patients.
Kur unë lëviza anash për të bërë vend për Marsh përsëri, unë fillova te ngec ne mendime për të bashkuar dy perspektivat; ndjehesha sikur të isha në dy nivele të ndryshme të realitetit në të njëjtën kohë, njëjtë sikur me ecjen në gjumë, ku ëndrra dhe realiteti luftonin për pushtet. Kisha parë brenda një dhome si asnjë tjetër dhe kur ngrita shikimin tim, pashë se ajo dhomë ishte brenda trurit të Hasanaj, i cili e mbante shikimin e tij drejtë përpara nën mbulesën e tij në atë dhomë të madhe, e mbushur me mjekë e infermiere dhe makineri e pajisje dhe përtej asaj dhome ishte një dhome tjetër edhe më e madhe, e ngrohtë dhe me pluhur, e bëre prej asfaltit dhe betonit, nën një zinxhir të gjelbër malesh dhe një qielli blu.
Të gjitha ato dhoma ishin mbledhur në trurin tim, që dukeshin saktësisht si te Hasanajt, të lagështa, me shkëlqim, me një gungë si arrë, të përbëra nga 100 miliardë qeliza të trurit aq te vogla saqë mund të krahasoheshin vetëm me yjet e një galaktike. E megjithatë ajo që ato formuan ishte e gjallë, dhe proceset që ato ushqenin ishin të thjeshta dhe primitive, të rregulluara nga substanca të ndryshme kimike dhe të mundësuara nga energjia elektrike. Si mund të përmbajnë këto imazhe të botës? Si mund të lindin mendime në këtë copëz të gjallë?
Marsh ndaloi dhe nxori stimulatorin përsëri dhe e futi në vrimë.
Dashi i tha diçka për Hasanajt i cili u përgjigj shkurtimisht.
“Asgjë.” tha Dashi.
Marsh stimuloi fundin përsëri.
“Asgjë.”
“Asgjë.”
“Krahun e majtë, fytyrën.”
“Krahun e majtë dhe fytyrën.”
“Po.”
“Atëherë ne do të ndalojmë këtu.”
Marsh u tërhoq disa hapa prapa dhe mikroskopi ishte i lëvizur tutje. Sytë e tij, e vetmja pjesë e fytyrës së tij që unë mund të shihja, dukeshin të lumtur.
Xhumari dhe Petrela morën punën përsipër dhe Marsh, pasi i tha Hasanajt se operacioni kishte qenë i suksesshëm, u largua nga dhoma e operacionit.
Unë shkova te Hasanaj dhe u përkula para atij. Ai dukej i lodhur, sytë e tij ishin të zvogëluar, pa shprehi në fytyrën e tij.
“Si ndihesh?” e pyeta. Pyeta unë.
Hasanaj buzëqeshi dhe ngriti gishtin e tij të madh.
Dashi qeshi. Shpina e tij ishte e lagur komplet në djersë.
Pas operacionit, që zgjati gati tre orë, ne shkuam te një park menjëherë jashtë qendrës së qytetit, ku aty kishte një restorant të thjeshtë i ndërtuar me tra druri të ngjyrosur me ngjyrë kafe, me kamerierët të veshur me kostume tradicionale, ku ne ngremë drekën. Temperatura ishte 35 shkallë celsius, gjinkallat këndonin, i gjithë gjelbërimi përreth nesh u ndez nga rrezet e arta të diellit përvëlues. Gjithkush ishte në humor të mirë, veçanërisht Marsh. Kishte një mendjelehtësi të re rreth tij dhe ai dukej më shumë i hapur. Jo se ai dukej i mbyllur përpara, por hija që kisha ndjerë në të ishte zhdukur.
Kisha shikuar në një dhomë, ndryshe nga të tjerat, dhe kur e ngrita shikimin tim, dhoma ishte brenda trurit të Hasanajt.
Unë isha i lumtur, gjithashtu. Pamja e maleve prapa qytetit, kaq te gjelbër dhe ‘kryelarte’, me ngriti shpirtin peshe dhe shikimi brenda trurit, aspekti i tij — fiziologjik, cepat e dëmtuar te kafkës brenda së cilës kishte puls, rrjedhja e gjakut te kuq, ishin gjithashtu te këndshme për t’i menduar. Për ngjyrat e ndritshme lidhur në kuadër me peizazhin e trurit me te barit që rritej nën verandën ku ne ishim ulur dhe shushurimat e lehta te pemëve dhe gati te padëgjueshme nga era, dhe çfarë truri përfshinte, të gjitha ato imazhe dhe mendime që nuk mund të ndaheshin kurrë nga gjendja e tyre thelbësore, lidhur me qytetin nën ne, i mbushur plotë ëndrra, dëshira, shpresa dhe imagjinata.
Por po i njëjti qytet ishte gjithashtu plote me sëmundje dhe varfëri, tragjedi dhe vdekje, ishte diçka që unë nuk kisha hezituar ta merrja në konsideratë, as faktin që truri qe kisha parë kishte qenë i sëmurë. Operacioni kishte qenë i suksesshëm, tensioni ishte çliruar. Gjithçka që unë mund të shihja ishte jeta dhe gjallëria.
Të nesërmen në mëngjes shkuam në një ekskursion në portin e Durrësit dhe të Beratit, një qytet në male. Edhe pse ne kishim kaluar vetëm tre ditë së bashku, dukej sikur e njihnim njëri-tjetrin prej vitesh. Marsh me shpjegoi arkitekturën e trurit dhe mënyrën se si ai funksionon. Ai shpjegoi se si ata arritën tumoret që ishin të strehuar thellë në tru, që duke folur në mënyrë të përafërt, zhubroseshin si një fletë letre, dhe rrjedhimisht krijoheshin shume palosje dhe kanale përmes të cilave ata mund të shtynin mënjanë dhe të lëvizin përmes. Ka edhe të ashtuquajturat zona të heshtura, të cilat mund të priten pa e dëmtuar asnjë nga funksionet e trurit. Ai më tregoi në lidhje me kohën kur gjërat kishin shkuar keq, dhe pacienti kishte vdekur në shtratin e operimit përpara syve të tij. “Kam vrarë njerëz!” tha ai.
Ai më tha në lidhje me euforinë që kishte ndjerë kur operacionet e vështira kishin qenë të suksesshme. Ai me tha se 50 për qind e kirurgjisë ishte vizuale, çfarë shikon dhe 50 për qind është taktuale, çfarë mund të prekësh. Ai tha se operacioni i trurit është një zanat. Për tu bërë mirë në të , duhet të praktikohesh dhe nganjëherë të bësh gabime, në një profesion ku gabimet janë fatale dhe të palejueshme. Nëse fëmija i juaj ka një tumor të trurit, ai do kirurgun më të mirë. Por për tu bërë më i miri, është thjesht një çështje përvoje, më parë duhet të operosh mbi fëmijët pa përvojë dhe atëherë çfarë t’ju tregosh prindërve? Se fëmija i tyre është i rëndësishëm për të ardhmen e neurokirurgu të ri dhe ende pa eksperiencë?
Ai foli pak për veçantitë e të operuarit mbi fëmijët. Indet e tyre janë të butë dhe të bukur, shumë të ndryshme nga ato të njerëzve të moshuar. Një fëmijë është aq i freskët dhe i pastër në pjesën e brendshme, si në pjesën e jashtme. Por problemi me humbjen e gjakut është shumë i madh, ata mund të humbasin një sasi gjaku të rrezikshme për jetën shumë shpejt. Dhe ankthi dëshpërues i prindërve është një barrë e rëndë për t’u mbajtur. Por, për vetë fëmijët, është e lehtë. Në qoftë se ata nuk kanë dhimbje, ata janë të lumtur. Ata nuk kanë ndonjë perspektivë ekzistenciale. Ai foli për babanë e tij, i cili ishte një profesor i drejtësisë në Universitetin e Oksfordit dhe në lidhje me nënën e tij, e cila erdhi në Britani si një refugjate nga Gjermania naziste para luftës e se si ata të dy ndihmuan te formojnë atë që sot është Amnesty International. Ai foli për fëmijërinë e tij, për faktin se sa i turpshëm kishte qenë, se si ai ulej në shtëpi mbi librat e leximit, kur të gjithë të tjerët dilnin, se si ai kurrë nuk shkoi në klubet e natës, e se kurrë nuk e shpenzoi kohën për të kaluar me vajza. Ai më tha në lidhje me një thyerje mendore që ai kishte kaluar kur ishte ende djalosh, kur ai ra në një depresion të thellë dhe kaloi disa kohë në repartin psikiatrik të spitalit. Ai gjithashtu më tha se ai ka shkruar poezi në atë kohë, i frymëzuar nga Sylvia Plath. Më tha se profesioni mjekësor që ai kishte zgjedhur i ishte dukur atij i sigurt, diçka që do ta mbante në jetë komode atë. Ai më tregoi në lidhje me marrëdhëniet e tij me vëllezërit e motrat dhe me fëmijët e tij. “Unë kam garuar me fëmijët e mi,” tha ai, duke nënqeshur me kujtimin. “Mund ta imagjinosh? Unë gjithmonë kam dashur t’ju tregoja atyre se sa i zgjuar isha. Kjo është një nga gjërat më të këqija që dikush mund t’i bëjë fëmijëve.” Ai më tha se si martesa e tij e parë përfundoi dhe se si ishte martesa e tij e tanishme.
Ai ishte krejtësisht i hapur, por nuk ishte rrëfyes; kjo më shumë vinte nga fakti se të gjitha bisedat tona të çonin në çështje më serioze, pavarësisht se ku ato fillonin, ndoshta sepse situatat që ju dhanë fill atyre ishin të koncentruara dhe përfshinin jetën dhe vdekjen, e sepse vendet ku ato kishin ndodhur ishin të mbyllura për ne në një mënyrë, në mes të një kulture të huaj, por në një kuptim tjetër, aq të hapura. Ulur në një tarracë në katin e shtatë, të rrethuar nga deti blu i errët i shtrirë në të gjitha drejtimet, nën shkëlqimin e dritës së diellit, disa njerëz të vegjël çanin përmes cekëtinës së gjelbër, ndoshta 50 metra jashtë, e qielli blu i lehtë që harkohej mbi ne. Duke qëndruar në një kishë të vjetër Ortodokse prej guri në male, përballe një rreshti ikonash në mur, me ngjyra rrezatuese, ari, e kuqe, blu, nën një kupolë me tre vrima rrethore që drita i përshkonte përmes. I ulur në një makinë fishkëlleja nëpër errësirën e fshatit shqiptar pas një dite të gjatë në diell. Duke ecur nëpër qendër të Tiranës një pasdite, në rrugë të vogla e të ngushta që dergjeshin në heshtje të thellë, shtëpitë e vjetruara dhe muret, me instalime të improvizuara elektrike, shtesa shtëpish te improvizuara dhe fëmijë te pisët qe luanin në rrugicat prapa, vetëm disa qindra metra nga bulevardet kryesore. Disa herë, kur ai përmendte diçka private, unë i kujtoja atij se unë do të shkruaja rreth tij. “Ju e kuptoni se unë mund të shkruaj në lidhje me atë që ju sapo më thatë?” Ai vetëm buzëqeshi dhe tha se ishte strategjia e tij: Sa më shumë personal ai të bëhej, më shumë gjasa do të kishte që unë të krijoja përzemërsi për të dhe për këtë arsye të shkruaja në favor të tij.
E vetmja herë që unë e pashë Marsh te zemëruar ishte në mëngjes para operacionit të dytë. Ai kishte planifikuar të parë pacientin, vetëm kur ai t’u informuar nga Petrela se ajo ishte tashmë në sallën e operacionit dhe e kishte kokën e saj të hapur.
“E marrtë e mira!” tha ai me zë të lartë, teksa shkeli mbi këmbët e tij dhe duke goditur ajrin me duart e tij.
“Ju mund ta shihnit atë nesër në mëngjes, para operacionit,” tha Petrela.
“OK, kjo është çka duhet bërë,” tha Marsh në qetësi, por në sytë e tij ende mund të shihej zemërimi. Në vend të kësaj, ai dhe Petrela shkuan për të parë se si ishte gjendja e Hasanaj. Shkova me ta. Petrela shtypi butonin ne ashensor në fund të korridorit dhe na tha se kur mbreti vdiq, ose më mirë biri i mbretit, trashëgimtari i tij i vetëm, trupi ishte sjellë në këtë spital dhe kur ai u nxor jashtë përsëri, ata kishin përdorur këtë ashensor. Ashensori ndaloi në mes dy kateve, me mbretin e vdekur brenda, dhe kjo mori dy orë për të rivënë në punë atë.
Dyert u hapen dhe ne dolëm jashtë.
“Është një gjë të ngecësh në një ashensor me një kufomë,” tha Marsh. “Dhe paksa një tjetër gjë kur kufoma i përket mbretit.”
Hasanaj ishte i vetëm në një dhomë në katin e tretë, i ulur gjysmë drejtë në shtrat, i mbështetur ne jastëkë, me gjithë pjesën e sipërme të kokës së tij mbështjellë në fasha. Fytyra e tij u gëzua kur pa Marsh dhe Petrelën. Por kishte diçka paksa groteske për buzëqeshjen e tij, sepse nga njëra anë e fytyrës së tij ishte i paralizuar dhe goja e tij lëshohej disi, në mënyrë të tillë që dukej më shumë si një ngërdheshje sesa një buzëqeshje. Marsh i tha atij se ai kishte një dobësi të përkohshme në njërën anë, por se kjo ishte krejt normale dhe se shpejt do të bëhej më mirë. Hasanaj tundi kokën, e bëri sërish atë grimacen duke qeshur dobësisht dhe me sytë që shkëlqyen.
03brainsurgery-ss-slide-HVXU-superJumbo
Takova pacienten e dytë të nesërmen. Emri i saj ishte Gjinovefa Merxira dhe ajo ishte 21 vjeçe. Ajo ishte rritur në Burrel, ne një qytet të vogël prej 15.000 banorë, në veri të Shqipërisë dhe u zhvendos në Tiranë për të studiuar mjekësi, më tha ajo e shtrirë në një krevat në spital. Sytë e saj ishin ngjyrë kafe, fytyra e saj ishte e gjerë, tiparet e saj ishin të pastra dhe plote rini. Unë i kërkova të më tregonte në lidhje me krizën e saj të parë. Ajo me tha se e kishte pasur krizën e saj të parë, kur ajo kishte qenë 7 vjeçe. Ishte dimër dhe ajo kishte qenë duke patinuar me miqtë e saj kur ajo u rrëzua. I kishte pare miqtë e saj si nëpër mjegull. Kur ajo shkoi në shtëpi, ajo nuk e njohu nënën e saj. Ajo e pa drejtë e në sy nënën e saj dhe ajo nuk e njohu atë. Nëna e saj e pyeti: “Përse po më shikon?” dhe Merxira i tha se ajo nuk po e shikonte dhe me pas filloi të qante. Ishte vetëm 7 vjeçe kur pati një dhimbje të fortë koke por askush nuk dyshoi se diçka nuk ishte si duhej në lidhje me të.
Ajo kishte kriza të tilla një herë ose dy herë në vit. Një herë, kur ajo ishte duke shikuar TV, shkronjat e titrave filluan zhvendoseshin jashtë nga TV dhe në dhomë ku ajo ishte duke qëndruar e ulur. Një herë tjetër ajo pa një zjarr në kopsht, një zjarr të madh, dhe ajo ishte gati që të qante për ndihmë kur ai u zhduk. Me këto kriza erdhën kokëdhimbjet, ankthet, mpirje e herëpashershme. Ndonjëherë çdo tingull tingëllonte sikurse tingëllimi i kambanave. Sepse krizat ishin gjithnjë me intensitet të njëjtë dhe ndodhnin rrallë herë por në mënyrë të rregullt, ajo nuk mendonte se ishte ndonjë gjë serioze. Ajo nuk shkoi në vizitë te mjeku deri pas një incidenti që ndodhi kur ajo ishte 17 vjeçare. Ajo ishte duke bërë një provim të matematikës dhe pa lule në vend të numrave. Ajo filloi të qante. Ajo donte ta bënte shkëlqyeshëm provimin, por ajo nuk mund të bënte llogaritjet, sepse e tëra që ajo mund të shihte ishin lulet, në bardh e zi. Kjo ishte kur ajo e vizitoi spitalin. Ata e ekzaminuan atë, por nuk gjetën gjë, i dhanë barna për krizat e saj dhe e dërguan në shtëpi.
Në nëntor të vitit 2014, ajo ishte ulur në një kafene në Tiranë me disa miq dhe filloi të shihte disa gjëra që lundronin mbi tryezë. Kur ajo shkoi në shtëpi, ajo nuk mund të shihte asgjë në anën e saj të majtë dhe miqtë e saj të cilët ishin shumë të shqetësuar për të e dërguan në spital. Sa për atë vete, ajo ishte e qetë, ajo e dinte se do të kalonte. Këtë herë mjekët zbuluan se çfarë nuk shkonte me të. Ajo kishte një tumor në qendrën vizuale në tru. Një vendim ishte bërë për ta operuar, por jo deri në gusht dhe se operacioni do të kryhej nga Henry Marsh, i cili tani, këtë mëngjes, u ndalë më në fund para shtratit e saj në repartin e pacientëve në katin e tretë të spitalit të Tiranës.
Koka e saj ishte e lidhur, pasi kafka e saj ishte hapur mbrëmjen e mëparshme dhe ajo filloi të shikonte Marsh me sytë plotë rini dhe plotë frike.
Ai i tha asaj pak a shumë të njëjtën gjë që i tha edhe Hasanajt, se ai e kishte kryer këtë operacion më shumë se 400 herë, se ishte praktikisht i padëmshëm dhe se ajo do të ishte zgjuar sepse ishte më e sigurt, por ai ishte pak më i detajuar me Merxiran se me Hasanajn, me sa duket për shkak se ajo ishte duke studiuar mjekësi dhe kështu ajo kishte më tepër njohur në lidhje me atë që do të ndodhte. Ndoshta kjo ishte edhe arsyeja pse ajo dukej më shumë e frikësuar.
Kur e pashë atë sërish disa orë më vonë, me kokën e saj të fiksuar në morsë, në sallën e operacionit, ankthi ishte ende atje në sytë e saj. Ajo dukej të ndjente çdo gjë që ishte në atë dhomë, sikur ajo të kishte një lidhje me gjithçka, ndërsa me Hasanajn, u duk sikur ai mbajti vetën nga çdo befasi, sikur ai ju nënshtrua në mënyrë pasive çdo gjëje dhe e bindi mendjen e tij për të duruar derisa gjithçka të mbaronte. Fotografitë e Pellegrin gjatë operacionit të Hasanajt kishin qenë pothuajse të padukshme, vetëm një pjesë e të gjitha lëvizjeve të tjera nëpër dhomë, por tani, për shkak të ndjeshmërisë së Merxira, unë isha gjithnjë e më të vetëdijshëm për kamerën dhe shkreptimën e saj.
Mjekët lidhen mbulesat plastike në një pozicion që, koka e saj të qëndronte nën një ‘mburojë’ të vogël dhe pjesa e poshtme e kafkës së saj ishte e mbuluar, ndërsa pjesa e sipërme ishte e zhveshur.
Në operacionet në Londër, mbulesat janë transparente,” tha Marsh “kështu që kirurgu të mund ta shoh pacientin gjatë gjithë kohës.”
Kur koka e saj u pastrua dhe ishin kryer injeksione të anestezisë lokale, asistenti kirurg, Arsen Seferi, filloi të hiqte qepjet. Merxira ngriti krahun e saj deri te sytë dhe iu dëgjua një rënkim i ulët, i gjatë.
Dashi i foli dhe ajo u përgjigj, pastaj ra në heshtje përsëri.
Seferi e vendosi bisturinë mënjanë dhe filloi të hiqte kapëset që ishin përreth kafkës. Shumë shpejt kapaku i kafkës u vu mënjanë, meninget ishin prerë hapur dhe truri ishte i ekspozuar. Nga një distancë, garza e përgjakur që mbulonte kafkën ngjante si lulet.
Marshi shkoi afër dhe filloi të studionte trurin.
“Ashtu siç mendova. Sipërfaqja duket normale. Tumori është nën të.” Një infermiere i dorëzoi atij një pajisje hartëzimi, e cila Marsh dhe të tjerët e quanin një GPS dhe ai zhvendosi atë ngadalë mbi trurin, ndërsa ai vëzhgonte imazhet që shfaqeshin në një monitor.
Pas një kohe ai ndërroi instrumentet. Tani ai shtypi një stimulator elektrik kundër sipërfaqes së trurit. Ai gumëzhiti shkurtimisht. Dashi foli me Merxiran dhe i tha diçka Marsh. Ai e stimuloi trurin përsëri. E njëjta gumëzhitje elektrike u dëgjua sërish. Dashi foli përsëri dhe Marsh filloi të operojë.
“Ne duhet të ndjejmë një tumor si gomë së shpejti,” tha ai.
“Aah,” Merxira rënkoi.
E pashë atë. Ajo shtypi dorën e saj kundrejt syve të saj përsëri.
“Ne ishim duke u çorientuar nga GPS.” tha Marsh. “Oh. Ja ku është!”
“Në qoftë se i beson GPS shumë, mund të përfundosh në varreza,” më tha Petrela me zë të ulët.
“Këtu, mund të shihni,” tha Marsh duke me valëvitur dorën sërish. “A e sheh ndryshimin?”
Një zonë ishte më e verdhë dhe gri se tjetra, por dallimi ishte aq i hollë sa unë kurrë nuk do të kisha vënë re nëse Marsh nuk e kishte vënë atë në pah për mua.
Ai vazhdoi mpakjen në zonën e prekur e trurit.
Merxira rënkoi.
Befas u dëgjua pothuajse një britmë në dhomë.
“Aah!”
“Nuk ka ndjeshmëri në tru,” tha Marsh. “Por ato që mund të lëndojnë janë enët e gjakut, kur ata janë duke lëvizur ose kur kërrusen. Kjo është ajo që po ndjen. Mund të jetë një dhimbje tronditëse.”
Ai shikoi nga Dashi.
“A është e fortë dhimbja?”
Dashi i tha diçka Merxiras, e cila iu përgjigj atij me zë të ulët.
“Ajo mund të ndjejë, por është në rregull,” tha Dashi.
Ku të gjitha shprehjet e fytyrës së njeriut mund të bëhen të supozuara se origjinojnë nga kjo qendër e vogël? E gjithë lumturia, i gjithë pikëllimi, e gjithë drita dhe e gjithë errësira?
Një shkreptimë u dëgjua. Shikova lart. Pellegrini i përkulur afër murit, ishte duke bërë foto për ishullin e pajisjeve, me sa duket edhe fytyrën Merxiras te dukshme nën mbulesën jeshile.
Marsh vazhdoi të thithte jashtë tumorin në fund të vrimës. Merxira rënkoi. Duke qenë se ishte pothuajse e padurueshme.
“Kjo nuk duhet dëmtuar,” tha Marsh dhe më lejoi të shihja një enë gjaku në mikroskop, ngjyrë blu mes palosjes se trurit. Në qoftë se kjo dëmtohet gjaku nuk do të pushoje në kokë dhe truri do të mbushet me gjak.”
“Sa larg është kjo nga tumori?” Pyeta unë.
“Oh, një ose dy milimetra,” tha Marsh.
Ai vazhdoi me operacionin, i ndihmuar nga Petrela, i cili derdhte ujë në sipërfaqe. Dashi foli me Merxiran në intervale të rregullta, duke i kërkuar asaj ta shikonte me vëmendje në një grafik të veçantë për sy dhe duke vlerësuar progresin e Marsh bazuar në përgjigjet e saj.
Marsh hoqi një pjesë të tërë të tumorit, që infermierja e vendosi në një enë.
Përveç edhe gumëzhitjes së thithëses, në sallën e operimit mbizotëronte heshtja. Marsh punonte i përqendruar. Vetëm duart e tij ishin duke lëvizur.
Dashi e mbajti fletën përballë Merxiras përsëri.
“Turbullim i lehtë i syrit të majtë,” tha ai.
Marsh ndaloi.
Ai e ngriti kokën e tij nga mikroskopi dhe më pa mua. “Ndalesh atëherë kur fillon të jesh së tepërmi në ankth,” tha ai. “Kjo është eksperienca.”
Ai u përkul për te Merxira dhe i tha se operacioni kishte qenë i suksesshëm, se çdo gjë kishte shkuar ashtu siç duhej.
Unë nuk e kisha guxuar të flisja me të gjatë operacionit. Por tani unë i shkova afër. Doja ta pyesja atë se si ajo ndjehej, por kur e pashë të shtrirë aty, me dorën e saj duke mbuluar sytë, unë thashë me një zë të trashë: “Ju u treguat shumë e guximshme.”
Më pas, kur hoqa veshjen mjekësore, maskën në fytyrë dhe kapelën në katin e parë, ndjeva dridhje.
“Oh, mik,” tha Pellegrin. “Ishte sikur mendja e saj kishte zënë dhomën.”
Më vonë atë ditë, shkova në Galerinë Kombëtare të Arteve dhe pashë pikturat nga epoka komuniste. Ato ishin të varura në dy galeri të mëdha dhe gjatë orës që unë kalova atje, nuk pashë qoftë edhe një person të vetëm atje. Herë pas here dëgjoja disa fëmijë të luanin në lëndinë jashtë, britma dhe e qeshura e tyre u ngrit mbi gumëzhimën e largët të qytetit. Shumë nga pikturat tregonin popullin që punonte. Në njërën prej tyre, ajo që dukej të ishte një kullë radioje po ngrihej në vend me një peizazh malor jo pjellor i mbushur me aktivitete, ndërsa një grua, në mënyrë të qartë një inxhiniere, studionte disa vizatime dhe një njeri që tregonte përpara. Një komb ishte duke u ndërtuar, një botë e re ishte duke u krijuar.
Në Norvegji në 1970, Shqipëria konsiderohej një vend pionier nga intelektualët e rinj. Një lloj utopie, një tokë e së ardhmes, ideali drejtë të cilit ne duhej të përpiqeshim. Kur ja përmenda këtë Petrelës në darkën tonë të parë, ai e vuri duart në kokën e tij.
“Por kjo ishte vetëm një gënjeshtër,” tha ai. “Kjo ishte e gjitha një gënjeshtër. Si mund ta kenë besuar këtë?”
“Unë nuk e di,” pastaj unë thash. Por kur unë pashë pikturat në muze, unë ndjeva një lloj tërheqjeje prej tyre.
Pikturën që e pashë më së gjati portretizonte një familje të re e moderne. Babai mbante një fëmijë në supet e tij, nëna kishte një çantë në dorën e saj e një tjetër fëmijë ishte duke ecur para tyre. Ata ishin duke lëvizur nëpër një peizazh me male dhe lugina, bari ishte i gjelbër, e kufizuar me pastelë, qielli ishte ndriçueshëm, shumë larte mbi ta një helikopter qëndronte pezull. Të gjithë ishin duke qeshur, të rriturit dhe fëmijët. Ata ishin drejtuar nga e ardhmja, plotë me gëzim dhe shpresë.
Çdo gjë ishte e qartë, e pastër, e thjeshtë dhe energjike.
Përse bota nuk mund të ishte e tille?
Çfarë ishte kaq e gabuar me këto piktura? Çfarë ishte kaq e gabuar me botën që ato portretizonin?
Kur dola në rrugë përsëri, dielli ishte varur ulët në qiell dhe ajri i kthjellët i mëparshëm ishte renduar pak. Ishte paksa i mjegullt, ashtu siç bëhet në orën para muzgut. Makinat në rrugë para meje ishin duke pritur për dritën e gjelbër. Një grua e vjetër, e shtrembër ecte në mes tyre, duke mbështetur veten në një shkop, me një filxhan në dorën e saj. Ajo trokiti në dritaren e një prej makinave. Dy gra ishin ulur brenda, dhe që të dyja kthyen kokat nga ana tjetër dhe kjo ishte mënyra se si njerëzit i kishin shmangur lypësit. Eca në një park, drejte një kompleksi të madh restorantesh që shtriheshin përballë një shatërvani të cekët por të gjerë, blu, me bojën e rrëzuar. Kinezët e kishin ndërtuar këtë kompleks, më pat thënë njëherë Fejzo dhe ai ishte i njohur lokalisht me emrin “Taivan”.
U ula jashtë, në një nga disa nga karriget boshe dhe fillova te shoh njerëzit, duke spekuluar në lidhje me marrëdhëniet që ata kishin me njëri-tjetrin dhe me botën.
Kisha konsideruar gjithmonë mendimet e mia si diçka abstrakte, por ato nuk ishin; ato ishin si po aq të prekshme si zemra që rrihte në gjoksin tim. E njëjta gjë ishte e vërtetë edhe për mendjen, shpirtin, personalitetin, gjithçka ishte fiksuar në qeliza dhe e kishin origjinën si rezultat i mënyrave të ndryshme në të cilat këto qeliza reagonin me njëra tjetrën. Të gjithë sistemet tanë, gjithashtu — komunizmi, kapitalizmi, feja, shkenca, ato gjithashtu e kishin origjinën nga rrymat elektrokimike që rrjedhin nëpër këtë gungë ose kokërr mishi një kile e pak, të mbështjellë brenda në kafkë.
E gjitha e së cilës nuk thoshte asgjë. Ishte si te ekzaminoje një gur në themelet e murit për të gjetur përgjigje për sekretin e Bazilikës së Shën Pjetrit.
Kjo ishte e gjitha vetëm një gënjeshtër, Petrela kishte thënë në lidhje me komunizmin shqiptar.
Por çfarë nuk ishte?
E kisha pyetur Marsh nëse ai besonte në Zot, në një jetë pas vdekjes. Ai vetëm tundi kokën. “Kjo është ajo,” tha ai.
Ne përdorim sisteme për të mbajtur ujku larg nga dera, mendova. Dhe sistemet nuk janë asgjë veçse komplekse të gjëra të nocioneve dhe koncepteve. Çdo gjë që na ndihmon të lëmë në harresë e pjesë të vogla, patetike dhe të pakuptimta të vetes tonë. Ky është ujku. Pjesa e vështirë, e ndrydhur ose budallaqe e shpirtit, të pakënaqësisë dhe zilisë, të shpresës dhe të errësirës, gëzimi fëmijëror dhe dëshira e pakontrollueshme. Ujku është pjesë e natyrës njerëzore për te cilat sistemet nuk kanë vend, aspekt i realitetit që idetë tona, kupa qiellore që truri kapërcen përtej jetës tonë, nuk mund ta kuptoj. Ujku është e vërteta.
Pra, pse Marsh donte ta mbante ujkun larg nga dera? E parë nga jashtë, dukej se roli i kirurgut i kishte dhënë atij një kontekst më të gjerë, me të cilin ai mund të shkëlqente dhe të sundonte mbi jetën dhe vdekjen, ku nuk kishte vend për çdo gjë që ishte e vogël dhe e pasigurt te ai. Roli i kirurgut i dha kuptim jetës së tij, e ngriti kuptimin jashtë vetes së tij, në një sistem i cili e mbajti ujku larg nga dera. Në të njëjtën kohë, ky rol zbuloi pakuptimësinë e gjithçkaje. Tumoret rriteshin rastësisht, njerëz vdisnin rastësisht, çdo ditë, kudo. Ju mund të zgjidhni ta mbani këtë larg nga shikimi juaj prapa numrave, prapa statistikave, pas mbulesës plastike që ‘i shndërroi’ pacientët pa fytyrë. Madhështia e tij ishte se ai nuk e ka fshehur vogëlsinë, por në vend të kësaj përdori mprehtësinë e tij në të, për të luftuar kundër çdo gjëje që e fsheh atë, institucionalizimin e spitaleve, të dehumanizimit të pacientëve, të gjitha ritualet e vendosura nga profesioni mjekësor për të krijuar distancë dhe për ta kthyer trupin në diçka abstrakte, të përgjithshme, një pjesë e një sistemi.
Fejzo me tregoi një histori qe kishte dëgjuar në Londër. Marsh nuk e kishte përmendur ketë në librin e tij, dhe për aq sa Fejzo dinte, Marsh kurrë nuk kishte folur në lidhje me ketë — ishte një nga kolegët e tij që ua kishin thënë Fejzos. Marsh kishte operuar një foshnje, vetëm disa muajshe dhe operacioni kishte shkuar keq, fëmija vdiq në shtratin e operimit. Marsh shkoi vetë për të parë prindërit e fëmiut. Ai u tha atyre se ai kishte bërë një gabim dhe se fëmija i tyre kishte vdekur. Ai qau me ta. “Asnjë mjek nuk e bën këtë,” tha Fejzo. “Asnjë.”
Filloi të errësohej përreth meje. Një njeri erdhi duke shtyrë një karrocë në mes të tavolinave. Një djalë ishte ulur në të; ai mund të ketë qenë një vjeç e gjysmë, dhe kur i ati u ul në një tavolinë, djali shtriu duart e tij tek ai. Babai zbërtheu rripat e tij, e ngriti atë jashtë dhe e vuri në prehrin e tij. Ai filloi të luante me të për një farë kohe dhe djaloshi qeshi.
Kjo, gjithashtu, ishte e vërteta.
Pastaj babai ndezi një cigare, nxori celularin e tij dhe filloi të shkruante. Djali protestoi kundër mungesës së papritur të vëmendjes, dhe babai i dorëzoi atij një paketë cigare, e ai i lumtur filloi të luajë me të, ndërsa hëna ngadalë u ngrit mbi çatitë, ashtu e ndritshme e verdhë kundrejt qiellit blu dhe zi.
